ŞEFFAF KÜRE: ATMOSFER KONUYA BAŞLARKEN SAYFA 46 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
Ay'da, Dünya’da görülmeyen olaylar gözlenir. Her gün yüzlerce gök taşı (meteor), Ay yüzeyini âdeta bombalamaktadır. İrili ufaklı olan bu taşlar hızla Ay yüzeyine çarpmakta ve derin çukurlar oluşturmaktadır. Ay yüzeyinden bakıldığında gökyüzü simsiyah görünür. Ay’da bulut, sis, yağmur, kar, rüzgâr gibi hiçbir hava olayı oluşmaz. Güneş’ten gelen mor ötesi (ultraviyole) gibi zararlı ışınlar hiçbir tutulmaya uğramadan Ay yüzeyine kadar ulaşır. Ay'da sıcaklık gündüz 130 °C iken gece -173 °C’e kadar düşer. Bu büyük sıcaklık farkından dolayı taşlar parçalanmış ve Ay yüzeyi kumlarla kaplanmıştır. Gölge yerler tam karanlık ve soğuktur. Hiçbir ses duyulmaz. Bütün bu sebeplerden dolayı Ay’da canlı yaşayamaz.
Şeffaf bir küre içinde yaşıyoruz. Bu küre gazlardan oluşmaktadır. Yerküre’yi çepeçevre saran bu gazlar yer çekiminden dolayı uzaya kaçmaz.
Aldığımız her nefesle ciğerlerimize giren ve bize hayat veren gazlardan oluşan bu şeffaf küreye “atmosfer” diyoruz. Atmosfer olmasaydı kuşlar uçamaz, yağmur yağmazdı. Güneş enerjisi ile buharlaşan yeryüzündeki sular uzaya kaçar ve Dünya’da su kalmazdı. Kendi sesimizi bile duyamazdık. Atmosfer buna benzer sayısız olay üzerinde etkilidir. Buna göre;
1.Ay’da görülen bütün bu olaylara sebep olarak ne gösterilebilir?
AYIN ATMOSFERİNİN OLMAMASI
2.Yukarıda anlatılan olaylar ile Dünya’daki durumu karşılaştırınız.
DÜNYADA ATMOSFERİN VARLIĞININ ETKİLERİ;
Yaşam için gerekli olan gazları ihtiva eder.
Güneş’ten gelen enerjinin hızla uzaya yansımasını engeller.
Güneş ışınlarının dağılmasını sağlayarak, Güneş’i doğrudan görmeyen yerlerin de aydınlık olmasını sağlar.
İçindeki hava akımları sayesinde gündüz olan kesimlerin aşırı sıcak, gece olan kesimlerin de aşırı soğumasını engeller.
Güneşten gelen zararlı ışınları tutar.
Sesi iletir.
İklim olayları meydana gelir. Buna bağlı olarak iklimin etkilerinin kaynağını oluşturur.
Uzaydan gelen göktaşlarının parçalanmasını sağlayarak yere ulaşmasına engel olur.
3.Atmosfer olmasaydı neler olurdu?
2.SORUDA SAYILAN OLAYLAR OLMAZDI. OKUMA METNİNDE AYDA OLAN OLAYLAR GERÇEKLEŞİRDİ.
ETKİNLİK SAYFA 46 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
Yandaki grafikte atmosferde bulunan gazların oranı verilmiştir. Su buharı %1 oranındaki diğer gazlar içerisinde yer almaktadır. Grafiği inceleyerek aşağıdaki sorulara cevap veriniz.
1.Atmosferde % 99 oranında bulunan gazlar hangileridir?
OKSİJEN VE AZOT
2.Atmosferde bulunan gazların canlı hayatı için ne gibi faydaları vardır?
OKSİJEN DÜNYAMIZIN UZAYDAN BAKILDIĞINDA MAVİ BİR GEZEGEN OLARAK GÖRÜLMESİNİ SAĞLAR VE CANLILARIN SOLUNUM YAPMASINI SAĞLAR.
AZOT CANLILARIN YAPITAŞIDIR. BİTKİLER AZOTU NİTRİT VE NİTRAT OLARAK TOPRAKTAN ALIP BESİN ÜRETİRLER.
FİZİKSEL VE KİMYASAL ÖZELLİKLERİNE GÖRE ATMOSFER KATMANLARI
TERMOSFER
Kütle olarak atmosferin az bir kısmını oluşturur. Gazlar burada hidrojen ve oksijen iyonlarına ayrılır. Kısa dalga boyuna sahip enerjinin absorbe edilmesinden dolayı sıcaklık burada artar.
MEZOSFER
Yıldız kayması olarak bildiğiniz gök taşlarının (meteor) atmosferde yanması ve parçalanması olayı bu katmanda meydana gelir.
STRATOSFER
Stratosferde gazların yoğunluğu azalmış ve sıcaklık stratosferin üst katlarına doğru artmıştır. Bu katmanın üst sınırında bulunan Ozon tabakası Güneş’ten gelen mor ötesi (ultraviyole) gibi zararlı ışınları tutar.
TROPOSFER
İçinde yaşadığımız atmosfer katmanıdır. Atmosferde bulunan gazların % 75'i bu katmandadır. Su buharı sadece bu katta bulunur. Bu yüzden her türlü hava olayı troposferde meydana gelir. Bu katmanda yükseldikçe sıcaklık, her 200 m de 1 o C azalır. Troposferin kalınlığı Ekvator üzerinde 16 km iken, kutuplar üzerinde 9 km'ye kadar düşer. Troposferin üst sınırını sıcaklık şartları belirler.
OKUMA METNİ
Renksiz, keskin kokulu bir gaz olan ozon (O3), yüksek enerjiye sahip güneş ışınlarının normal oksijen moleküllerine (O2) çarpmasıyla ortaya çıkan oksijen atomlarının (O) diğer oksijen molekülleriyle (O2) birleşmesi sonucunda meydana gelir.
Ozonun yaklaşık %90'ı dünya yüzeyinden 15-45 km yukarıda Stratosfer’de saçılmış halde bulunur. Yaklaşık 20 km kalınlığındaki bu tabakaya ozon tabakası adı verilir. Ozon tabakası dünya çevresinde eşit olarak dağılmamıştır. Dünya yüzeyi üzerinde herhangi bir yerdeki ozon miktarı; doğal olarak enlemle, mevsimlerle ve günden güne değişim gösterir. Genelde normal şartlar altında ozon tabakası kutuplar üzerinde en kalın ve ekvator etrafında en incedir
Stratosferdeki ozon ve oksijen, ultraviyole ışınların çoğunu yutarak dünya yüzeyindeki yaşamı korur. Eğer aksi söz konusu olsaydı tüm bu zararlı ışınlar dünya yüzeyine erişebileceklerdi.
Ozon tükenmesi, stratosferik ozonun üretilmesi ve tahribi arasındaki doğal dengenin tahriplerden yana eğilim göstermesiyle meydana gelir. Bunun sonucunda da dünyanın koruyucu stratosferik ozon tabakasında ciddi bir incelme gözlemlenir.
Tedbirler alınırsa, ozon tabakasını tehdit eden tehlikeler ortadan kalkabilir. Eğer ozona zarar veren maddeler atmosfere bırakılmazsa bu gazların tamamının ışık yardımı ile ayrışması bile yüzyıl sürebilir.
Günümüzde insanlığın geleceği için zorunlu olan ozonun yok olma tehlikesi, gitgide artıyor. Güneş’ten gelen mor ötesi ışınları süzerek canlılara zarar vermesini önleyen ozon seyrelmesinin önlenmesi tüm insanlığın sorumluluğundadır.
Aşağıdaki soruları yandaki grafiğe bakarak cevaplandırınız.
1.Atmosferde sıcaklık değişimi nasıldır?
Atmosferin farklı katları arasında farklı değişim göstermektedir. Troposferde yukarı doğru azalırken, Stratosferde yukarı doğru artmaktadır. Mezosferde azalırken, İyonosferde yukarı doğru sıcaklık azalmaktadır.
2.Troposferde sıcaklık değişimi nasıldır?
Troposferde sıcaklık yukarı doğru azalır.
3.Canlı yaşamı için en uygun sıcaklık atmosferin hangi katındadır?
Troposfer 0 °C üzerinde olan tek katmandır. Dolayısıyla canlı yaşamına en uygun katman Troposfer'dir.
4.Bulut, sis, yağmur, kar gibi hava olaylarının hangi atmosfer katmanında görülmesi beklenir?
0 °C nin altında su buharı bulunmadığı için diğer katmanlarda su buharı yoktur. Bu yüzden Bulut, sis, yağmur, kar gibi hava olayları hangi atmosferde su buharının bulunduğu tek katman Troposferde gerçekleşir.
ETKİNLİK SAYFA 49 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
Hava Olayları
Pikniğe gitmeye karar verdiğimizde nisan ayıydı ve havalar yeni ısınmaya başlamıştı.Piknik alanına vardığımız zaman sis henüz dağılmamıştı. Bitkilerin üzerinde su damlacıkları vardı. Öğlene doğru sis dağıldı ve hava ısındı. Havada tek tük beyaz bulutlar belirdi. Hafif bir meltem esince bazı arkadaşlarımız üşümüştü. Akşama doğru çıkan kuvvetli ve nemli bir rüzgâr pikniğin sona erdiğini bildiriyordu. Ardından gökyüzünde siyah bulutlar belirdi. Şimşek ve gök gürültüsünden sonra yağmur damlalarının düşmesi gecikmemişti. Eşyalarımızı toparlayıp aracımıza sığındığımızda ise sağanak çoktan başlamıştı.
1.Yukarıdaki paragrafta hangi hava olaylarından söz edilmiştir?
Sis, çiy, bulut, meltem, nem, rüzgâr, şimşek, gök gürültüsü, yağmur.
2.Yaşadığınız yerde mevsimlere göre hava olaylarında nasıl bir değişim gözlemlenmektedir?
Kış mevsiminde genelde bulutlu, nemli, yağmurlu havalar, sık esen rüzgârlar, bazen ılık esen lodos yaşanmakta, yine kış aylarında uzun sürmese de kar yağışı ve don olayları yaşanmakta, ilkbaharda yağışlar azalırken, güneşli ve sıcak günler yaşanmaya başlanmakta, bol güneşli, yağmursuz, yağışsız, geçen yaz günleri yaşanır. Hava sıcaklıklarının düşmesi, artan bulutlar, rüzgârlar ve başlayan yağışlarla gelen sonbahar kışın gelmekte olduğunu haber vermektedir.
3.Metinden yararlanarak “hava olayı” kavramını tanımlamaya çalışınız.
Atmosferde görülen kısa süreli değişimler veya olaylardır. Yağmur yağması, Rüzgâr esmesi bu türlü olaylardır ve hepimizin bildiği gibi bu tür olaylar çok uzun sürmez ve kısa sürelerde sürekli değişir.
ETKİNLİK SAYFA 50 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
HAVA DURUMU VE İKLİM
HABER KÖŞESİ
Yarın Muğla ilinde 40°C civarında bir sıcaklık beklenmektedir. Bu sıcaklığın mevsim normallerinin birkaç santigrat derece üzerinde olduğu bildirildi. Yüksek sıcaklıktan dolayı orman yangınları çıkabilir. Bu nedenle, vatandaşların orman yangınlarını 177 numaralı telefona bildirmeleri gerekmektedir. Ayrıca meteoroloji uzmanları 12.00 ile 15.00 saatleri arasında vatandaşların denize girmemeleri ve mecbur kalmadıkça sokağa çıkmamaları konusunda önemli uyarılarda bulundular. Uzmanlar, sıcakların vücudun aşırı su kaybetmesine yol açtığını ve sağlık sorunları yaşamamak için bol sıvı tüketilmesi gerektiğini belirttiler. Yüksek sıcaklıkların hafta sonuna kadar devam edeceği, hafta sonundan itibaren sıcaklık değerlerinin mevsim normallerine döneceği açıklandı.
(Basından, 2005)
OKUMA METNİ
Ben Van’ın bir köyünde öğretmenlik yapıyorum. Köye eylül ayının başında geldiğimde her şeyin memleketim olan İzmir'den çok farklı olduğunu gördüm. Nerede bizim mandalina, zeytin ve incir ağaçları… Bu vakitte bizim oralarda bağ bozumu vardır. Buradaki tarlalarda ise buğday ve bazı sebzeleri görebiliyorum. Şimdi herkes harıl harıl yaklaşmakta olan kış için yakacak toplama ve depolama işi ile uğraşıyor. Söylediklerine göre her yıl kasım ayı gibi yağan kar, yaklaşık 6 ay yerde kalıyormuş. Oysa biz İzmir'de ılık geçen bir sonbaharın ardından yağmurun yüzünü gösterdiği kışı çok üşümeden geçirirdik. Şimdi ise buradayım ve sonbaharın başı olmasına rağmen havalar oldukça soğuk. Yanımdaki yaşlı amca gülüyor, üşüdüğümü fark ederek "Buranın kışı uzun sürer. Sen biraz daha kömür al. Yoksa yaza kadar çok üşürsün." diyor. "Buralarda ilkbahar da serin geçer. Yaz başında havalar ancak ısınır." diye de ekliyor. Ben biraz da hayal kırıklığı ile "Nasıl bu kadar emin olabiliyorsun?" diyorum. Yaşlı amca "Tecrübe evladım. Yıllardır biz burada yaşıyoruz." cevabını veriyor.
Aşağıdaki soruları yukarıdaki haber ve okuma metninden yararlanarak tartışıp cevaplandırınız.
1.Metinlerden hangisinde hava durumu, hangisinde iklim özellikleri belirtilmiştir?
I. Metinde hava durumu , II. Metinde iklim özellikleri belirtilmiştir.
2.İklimin yaşantınızı nasıl etkilediğini açıklayınız.
İklim; Yaşadığımız yerdeki doğal bitki örtüsünü, akarsuların özelliklerini, insanların yaşam tarzlarını, geçim kaynaklarını, beslenme durumunu, yaptıkları kış hazırlıklarını, konut tiplerini, ekonomik etkinliklerin türünü etkiler.
3.Hava durumunun günlük yaşantınızı nasıl etkilediğini açıklayınız.
Hava durumu günlük yaşamda giyeceğimiz kıyafet, yola çıkarken yanımıza almamız gereken eşya ( Şemsiye, zincir, çekme halatı,) gün içinde meydana gelecek aşırı sıcaklar halsiz kalma, sıcaklık çarpması gibi sağlık sorunları veya anormal soğukların yol açtığı don olayları gibi Zaralar verebilmekte ancak bu özellikler kısa süreli olduğu için uzun bir zaman boyunca insanların yaşamlarını aynı şekilde etkilememektedir.
4.Metinlerden yararlanarak hava durumu ve iklim arasındaki farkı belirtiniz.
İklim geniş sahalarda (ör. Akdeniz havzası), uzun yıllar boyunca (30-40 yıl) aynı kalan ortalama hava hali iken; hava durumu dar bir alanda (ör. İstanbul-Kadıköy), kısa sürede (bir iki saat) değişen atmosfer olaylarıdır.
İklimde bir kararlılık söz konusu iken, hava durumu gün ve saat içerisinde değişme gösterir.
5.Size bir tanıtım broşürü hazırlama görevi verilseydi yaşadığınız yerin iklimini nasıl tanıtırdınız?
ÜLKEMİZDEKİ İKLİM TİPLERİNE GÖRE YAŞADIĞIMIZ YERİN İKLİMİNİ BULUP YAZALIM;
AKDENİZ İKLİMİ
Yıllık ortalama sıcaklık 18° C’ tur. En sıcak ay ortalaması 28 - 30° C, en soğuk ay ortalaması 10° C kadardır. Yıllık yağış miktarı yükseltiye göre değişir. Ortalama 600-1000 mm arasındadır. Yaz ayları sıcak ve kurak, kış ayları yağışlıdır. Kar yağışı ve don olayı çok ender görülür. Kışın görülen yağışlar cephesel kökenlidir. Cephesel yağışlar en fazla bu ikimde görülür. Karakteristik bitki örtüsü, kızılcam ormanlarının tahrip edilmesiyle ortaya çıkan makilerdir. Makiler, sürekli yeşil kalabilen, kısa boylu, sert yapraklı, kuraklığa dayanabilen, çalımsı bodur ağaçlardır. Akdeniz ikliminde yağışın az çok yeterli olduğu orta yükseklikteki yamaçlarda iğne yapraklı ağaçlardan oluşan ormanlar (Kızılcam, sarıçam, karaçam ormanları gibi) yer alır.
KARADENİZ İKLİMİ
En sıcak ay ortalaması 25 °C, en soğuk ay ortalaması 5-6 °C’tur. Yıllık ortalama sıcaklık ise 15 °C kadardır. Yıllık sıcaklık farkları 10 - 15 °C’u geçmez. Her mevsim yağışlıdır. Nemlilik fazla olduğu için yıllık yağış miktarı 1500 mm civarındadır. En fazla yağış sonbaharda, en az yağış ilk baharda görülür. Yağış oluşumu yamaç yağışı şeklindedir. Bitki örtüsü kışın yaprağını döken yayvan yapraklı ormanlardır. Ormanların tahrip edildiği yerlerde gür çayırlar bulunur.
KARASAL İKLİM
Yazlar sıcak ve kurak, kışlar soğuk ve kar yağışlı geçer.Günlük ve mevsimlik sıcaklık farkları belirgindir.Yıllık sıcaklık farkı 15 - 30°C’dir. Yıllık yağış miktarı 300 - 500 mm’dir.En yağışlı mevsim ilkbahardır.Don olayı sık görülür. Bitki Örtüsü;İlkbahar yağışlarıyla yeşeren, yaz kuraklığı ile sararan kısa boylu otlardır. Bunlara bozkır denir. Yüksek yerlerde yer yer iğne yapraklı ağaçlar görülür.
İklimin Etkileri
ETKİNLİK SAYFA 51 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
1.Yandaki kavram haritasından yararlanarak iklimin doğal çevreye ve insan yaşamına etkilerine örnekler veriniz.
İKLİM: Geniş bir sahada, uzun yıllar boyunca (40 – 50 yıl) devam eden, atmosfer olaylarının ortalamasına iklim denir.
İklimin insan ve çevre üzerindeki etkileri
• İnsanların;
• Yeryüzüne dağılışlarını,
• Ekonomik faaliyetlerini,
• Yiyecek ve giyeceklerini,
• Fizyolojik gelişimlerini,
• Karakterlerini,
• Kültür faaliyetlerini, etkiler.
• Endüstrinin dağılışını etkiler.
• Konut tipini ve malzemesini etkiler.
• Ulaşım faaliyetlerini etkiler.
• Turizm faaliyetlerini etkiler.
• Tarım faaliyetlerini etkiler.
• Tarım ürünleri çeşitliliğini etkiler.
• Toprak oluşumunu ve verimlilik derecesini etkiler.
• Yeryüzü şekillerinin oluşumunu etkiler.
• Bitki örtüsü çeşitliliğini etkiler.
• Göllerin oluşumunu ve göl sularının kimyasal özelliğini etkiler.
• Akarsu debilerini ve rejimlerini etkiler.
• Hayvan türleri ve dağılışını etkiler.
• Dış kuvvetlerin etki alanlarını ve dağılışını etkiler.
• Kayaların çözülme türünü belirler.
• Erozyonu etkiler.
• Kalıcı kar sınırı yükseltisini etkiler.
• Denizlerin tuzluluk oranlarını etkiler.
HAVA DURUMU
Dar bir sahada, kısa süre içerisinde görülen atmosfer olaylarına hava durumu denir.
KLİMATOLOJİ
Geniş sahalarda, uzun yıllar devam eden atmosfer olaylarının ortalamalarını tespit ederek, iklim bölgelerini ve karakterlerini inceleyen bilim dalına klimatoloji denir.
METEOROLOJİ
Dar sahalarda, kısa süreli atmosfer olaylarını inceleyen bilim dalına meteoroloji denir.
2.Aşağıdaki haritadan yararlanarak sınıfınızda hava durumu sunumu yapınız.
3.Aşağıdaki haritaya göre bulunduğunuz ilde, 04.02.2006 tarihinde hava nasıl idi?
4.Basın ve yayın organlarından yaşadığınız yerin bir haftalık hava durumunu takip ederek defterinize notlar alınız. Buna göre bir tablo oluşturunuz.
Yanda Türkiye ve çevresinin uydu görüntüsü verilmiştir. Bu uydu görüntüsüne göre; bulutlar daha çok nerelerde yoğunlaşmıştır? Bu bölgelerdeki hava durumu hakkında neler söyleyebilirsiniz?
Yorumlar
Yorum Gönder