RÜZGÂRLAR

RÜZGÂRLAR

RÜZGÂRLAR KONUYA BAŞLARKEN SAYFA 68 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

1.Bulunduğunuz yerde rüzgârlar yıl boyunca hep aynı yönden mi eser? Farklı yönden esmesi hayatınızı nasıl etkiler?

2.Enerji elde edilen rüzgâr türbinleri neden Hollanda’da daha fazladır?

3.Rüzgâr esmeseydi hayatınızda ne gibi değişiklikler yaşardınız? Sınıfça bir liste oluşturunuz.

Rüzgârlar kimi zaman şairlere ilham kaynağı olurken kimi zaman da felaketlere neden olmuştur. Bazıları serin serin eserken bazıları suratımıza buz gibi çarpmaktadır. Bazıları çiftçilerin korkulu rüyasıyken bazıları bir zamanlar tüccarların umudu olmuştur. Demek ki rüzgârlar oldukça çeşitlidir. O hâlde çeşitleriyle birlikte rüzgârları öğrenmek için açalım   yelkenlerimizi,   bakalım   rüzgârlar  bizi   hangi diyarlara götürecek.

“Penceremin perdesini havalandıran rüzgâr Denizleri köpük köpük dalgalandıran rüzgâr”

diye devam eden şarkı sözleri aslında rüzgârın oluşumu hakkında fikir vermektedir. Bir kış günü sıcak odanızın penceresini açtığınızda nasıl bir durumla karşılaşırsınız? Perde acaba içeri doğru mu yoksa dışarı doğru mu hareket eder? Sıcak yerlerde havanın ısınıp genleştiğini ve hafiflediğini, soğuk yerlerde havanın sıkıştığını ve ağırlaştığını öğrenmiştiniz. Rüzgârın basıncı yüksek olan yerden alçak olan yere doğru hareket ettiğine göre perdenin hangi yöne doğru hareket edeceğini tahmin edebilirsiniz değil mi? İşte bu olay rüzgâr oluşumuna en güzel örnektir. Rüzgârın hızı anemometre ile ölçülür.

BİLGİ NOTU

Rüzgâr hızı saniyede metre (m/sn) ya da saatte kilometre (km/sa) olarak anemometre ile ölçülür. En hızlı yüzey rüzgârı ABD'nin Teksas eyaletinde görülen bir hortum sırasında 450 km/saat olarak ölçülmüştür.

RÜZGAR NASIL OLUŞUR?

Hava kütleleri ısınmaya bağlı olarak yer değiştirirler. Soğuyarak ağırlaşan hava kütlesi yüksek basıncı, ısınarak yükselen hava kütlesi alçak basıncı oluşturur. Eğer bu iki basınç alanı birbirine yakın ise, yüksek basınç alanında ağırlaşan hava, alçak basınç alanında yükselen havanın boşalttığı yere doğru hızla hareket eder. Bu rüzgardır. 

*** Yüksek Basınç Alanından Alçak Basınç Alanına doğru olan hava hareketine Rüzgâr denir.

***Rüzgârın hızı, basınç farkının az veya çok olmasına bağlıdır.

Rüzgârın Hızını Etkileyen Faktörler:

a)Basınç Farkı

b)Basınç Merkezleri Arasındaki Uzaklık

c)Sürtünme

d)Koriyolis Kuvveti

a)Basınç Farkı: Basınç farkı ne kadar fazla ise rüzgârın hızı da o kadar fazla olur.

b)Basınç Merkezleri Arasındaki Uzaklık:Basınç merkezleri arasındaki uzaklık ne kadar az olursa rüzgârın hızı da o kadar fazla olur.

c)Sürtünme: Basınç merkezleri arasındaki yer şekilleri, yükseltiler ya da ormanlar rüzgârın hızını azaltır.

Düz ve bitki örtüsünden yoksun alanlarda rüzgârın hızı fazladır.

d)Koriyolis Kuvveti: Dünya’nın kendi çevresinde batıdan doğuya doğru olan dönüşü nedeniyle rüzgârların yönlerinde sapmalar medyana gelir. Bu sapmayı oluşturan coriolis (Koriyolis) gücüdür. Coriolis gücü nedeniyle, rüzgârlar Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de sola doğru saparlar. Alçak basınçlarda hava akımı çevreden merkeze, yüksek basınçlarda merkezden çevreye doğrudur. 

*** Koriyolis Kuvveti , rüzgârın hızını azaltır.

***Eğer rüzgâr sıcak bir alandan kaynaklanıyorsa ulaştıkları yere bu sıcaklığı taşır. Bu nedenle rüzgârlar estiği yerlerin hava sıcaklığını artırır ya da düşürür.

***Basınç farkı ortadan kalkarsa rüzgâr da durur.

Rüzgârların Esme Hızı Her Yerde Aynı mıdır?

Rüzgârların Esme Hızı Her Yerde Aynı mıdır? ETKİNLİK SAYFA 69 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Rüzgârın hızına etki eden faktörler aşağıda verilmiştir. Bu faktörleri boş bırakılan yerlere yazdıktan sonra metinleri rüzgâr hızıyla ilişkilendiriniz.

Koriyolis kuvveti, basınç farkı, basınç merkezleri arasındaki uzaklık, sürtünme

1.Aracıyla düz bir asfaltta giden sürücü keskin bir virajı dönerken hızını azaltır.

Rüzgârlar da Dünya’nın günlük hareketinden dolayı yön değiştirmek zorunda olduğundan (Koriyolis) hız kaybına uğrar.

2.Yeşil Vadi daha uzun, Çardak Vadisi daha kısadır. İki vadinin de başlangıç ve bitiş noktaları arasındaki basınç farkı aynı olmasına rağmen rüzgâr Çardak Vadisi’nde daha hızlı esmektedir.

Basınç merkezleri arasındaki uzaklık

3.İlkbaharda odamızın penceresini açtığımızda dışarıdan içeriye doğru akın eden havanın hızı daha az iken kışın daha fazladır.

Basınç farkı

4.Azami hızları ve gidecekleri mesafe aynı olan iki araçtan biri düz bir asfaltta, diğeri engebeli bir arazide ilerlemektedir. İki araçtan engebeli arazide hareket eden hedefe daha geç ulaşmıştır.

Sürtünme

RÜZGÂRIN YÖNÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER:

A) DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİ

B)YERŞEKİLLERİ

C)BASINÇ MERKEZLERİNİN KONUMU

A) DÜNYA’NIN GÜNLÜK HAREKETİ: Dünya’nın günlük hareketi nedeniyle oluşan koriyolis gücü rüzgârların yönlerinde sapmalar medyana gelir. Coriolis gücü nedeniyle, rüzgârlar Kuzey Yarım Küre’de sağa, Güney Yarım Küre’de sola doğru saparlar.

B)YERŞEKİLLERİ: Rüzgârların esiş yönleri yer şekillerinin uzanışına paralellik gösterir.

C)BASINÇ MERKEZLERİNİN KONUMU: Rüzgârlar; Yüksek Basınç Alanı ve Alçak Basınç alanının konumuna uygun olarak eserler. Basınç merkezleri yer değiştirdikçe rüzgârın yönü de değişir.

Rüzgâr Hep Aynı Yönde mi Eser?  ETKİNLİK SAYFA 69 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Yer şekillerinin uzanışı, Dünya'nın günlük hareketi, basınç merkezlerinin konumu.

Yukarıdaki ifadeler rüzgârların yönüne etki eden faktörlerdir.

Aşağıdaki durumlarda rüzgârların esiş yönünde hangi faktörlerin etkili olduğunu söyleyiniz.

1.A noktasını Ekvator’da, B noktasını ise onun tam kuzeyinde bulunan bir nokta olarak düşünelim. Bir top mermisini A noktasından tam kuzeye nişan alıp attığımızda atış sırasında Dünya’nın Ekvator’da dönüş hızı B noktasına göre daha hızlı olacağından mermi B noktasının doğusuna gidecektir.

Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketinden dolayı ortaya çıkan kuvvet (coriolis kuvveti - Koriyolis) sonucunda rüzgârlar sapmaya uğrarlar.

Dünya'nın günlük hareketi

2.Kuzeydoğu güneybatı yönünde uzanan Çanakkale Boğazı’nda rüzgâr kuzeydoğudan güneybatıya doğru veya tersi yönde eser.

Bunun nedeni sizce ne olabilir?

Yer şekillerinin uzanışı

3.Gündüz denizde yüksek basınç, karada alçak basınç alanı oluşur. Buna bağlı olarak rüzgâr denizden karaya doğru eser. Gece ise tam tersi olur.

Bunun nedeni sizce ne olabilir?

Basınç merkezlerinin konumu

BİLGİ NOTU

Ekvator ile kutuplar arasında yaklaşık 100 °C'luk bir sıcaklık farkı vardır. Eğer böyle bir sıcaklık farkı fazla engebesi olmayan bir yüzeyde olsaydı hızı saatte 1000 km'ye varan fırtınalar Dünya’yı allak bullak ederdi. Oysa yeryüzünde, sıcaklık farkından dolayı ortaya çıkması muhtemel kuvvetli hava akımlarını engelleyen engebeler vardır. Bu engebeler, Çin'de Himalayalar la başlar, Anadolu'da Toroslarla devam eder ve Avrupa'da Alplere kadar sıradağlar hâlinde uzanarak batıda Atlas Okyanusu, doğuda Büyük Okyanusla birleşir.

Rüzgârın Esme Sıklığı Hep Aynı mıdır?

Rüzgâr her yönden farklı sıklıkta eser. Rüzgârın yıl içinde esme sayısına rüzgâr frekansı denir. Esme sıklığı rüzgârgülü ile gösterilir. Bir bölgede belirli bir sürede rüzgârların en sık estiği yöne ise hâkim rüzgâr yönü denir.

ETKİNLİK SAYFA 70 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Tablodaki rakamlardan faydalanıp aşağıdaki çizimde verilen ölçek aralıklarını boyayarak “Rüzgâr gülü” oluşturunuz. Hâkim rüzgâr yönünü söyleyiniz.

Rüzgâr frekans gülü boyandığında tabloda da görüldüğü gibi hâkim rüzgâr yönünün Doğu olduğu görülür.

Rüzgâr yönü      Esme sayısı

Doğu                90

Batı                  70

Kuzey               30

Güney              20

Kuzeydoğu        45

Kuzeybatı          35

Güneydoğu       25

Güneybatı         20

Rüzgâr Çeşitleri  ETKİNLİK SAYFA 71 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Sürekli Rüzgârlar

Aşağıda sürekli rüzgârların özellikleri karışık olarak verilmiştir. Rüzgâr adlarını haritadan yararlanarak verilen bilginin karşısına yazınız.

1.Alizeler, 30° enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından Ekvator’daki Termik Alçak Basınç alanlarına doğru esen rüzgârlardır.

2.Batı Rüzgârları, 30° enlemlerinden 60° enlemlerine doğru esen rüzgârlardır.

3.Batı Rüzgârları, Kuzey Yarım Küre'de güneybatıdan, Güney Yarım Küre'de kuzeybatıdan eserler. Yönleri oldukça değişkendir.

4.Batı rüzgârları, Denizden karaya estikleri için orta kuşak karalarının batı kıyılarına bol yağış bırakırlar. Kıtaların batı kıyılarında ılıman okyanus ikliminin gelişmesini sağlamışlardır.

5.Alizeler, En düzenli ve sürekli esen rüzgârlardır. Okyanus akıntılarının yönlerine etki ederler. Başlangıçta kuru olan bu rüzgârlar, deniz üzerinden aldıkları nemi Ekvator çevresindeki kıtaların doğu kıyılarına yağış olarak bırakırlar.

6.Kutup Rüzgârları, Kutuplardan 60° enlemlerine doğru esen soğuk ve kuru rüzgârlardır. Kuzey Yarım Küre'de kuzeydoğudan, Güney Yarım Küre'de güneydoğudan eserler.

7.Ters alizeler, Ekvator’dan 30° enlemlerine doğru üstten esen rüzgârlardır. Her yerde ve her zaman görülmezler. Yeteri kadar sürekli ve güçlü değillerdir.

1)Sürekli rüzgârlar: Yeryüzünde termik ve dinamik basınç merkezlerine bağlı
olarak oluşan, yıl içerisinde devamlı esen ve yönleri değişmeyen rüzgârlardır. Bunlar:

a)Alizeler: 30° kuzey ve güney enlemleri üzerinde oluşan dinamik yüksek basınç
merkezlerinden, Ekvator’da oluşan termik alçak basınç merkezine doğru esen
rüzgârlardır. Genel olarak kuru karakterlidirler. Alize rüzgârlarının üzerinde ters yönde
esen rüzgârlara ters alizeler veya üst alizeler adı verilir. Ters alizeler, kuzey ve güney
yönünden gelerek Ekvator’da buluşan alize rüzgârlarının karşılaşıp yükselerek tekrar
30° paralellerine yönelmeleri sonucu oluşur.

Özellikleri

• Başlangıçta sıcak ve kurudurlar. Ancak, denizler üzerinden geçerken nem kazanırlar.
• Tropikal kuşaktaki karaların doğu kıyılarına bol yağış bırakırlar. Bu nedenle Doğu rüzgârları da denir.
• Sürekli olmaları ve yönlerinin belli olması nedeniyle, yelkenli gemiler döneminde bu rüzgârlardan faydalanılmıştır. Bu nedenle bu rüzgârlara ticaret rüzgârları (trade winds) da denilmiştir.
• Ekvatoral bölgede karşılaşan Alizeler, 3 - 4 km kadar yükselerek kutuplara doğru hareket ederler. Bunlara da ters alize (üst alize) adı verilir. Ters alizeler, dönenceler üzerinde alçalarak tropikal çöllerin oluşmasına neden olurlar.
• Sıcak okyanus akıntılarının oluşumuna neden olurlar.

b)Batı rüzgârları: 30° kuzey ve güney paralelleri üzerinde oluşan dinamik
yüksek basınç merkezlerinden 60° kuzey ve güney paralelleri üzerinde oluşan dinamik
alçak basınç merkezlerine doğru eserler. Orta kuşak karalarının batı kıyılarına bol yağış
bırakırlar. 60° enlemleri civarında Kutup rüzgârları ile karşılaşarak cephe yağışlarına yol açarlar.

c)Kutup rüzgârları: Kutuplar üzerinde oluşan termik yüksek basınç
merkezlerinden 60° kuzey ve güney paralelleri üzerinde oluşan dinamik alçak basınç
merkezlerine doğru eser. Bu rüzgârlar soğuk alanlardan geldikleri için geçtiği alanların
sıcaklığını düşürürler. Kuru karakterli rüzgârlardır. 60° enlemleri civarında Batı rüzgârları ile karşılaşarak cephe yağışlarına yol açarlar. Soğuk okyanus akıntılarının oluşumuna neden olurlar.

2. Mevsimlik Rüzgârlar

Yılın bir yarısında belirli bir yönden, diğer yarısında ise tam tersi yönden esen rüzgârlardır. Yıl içinde yaklaşık altı aylık sürelerle yön değiştiren bu rüzgârlara devirli rüzgârlar da denir. Bu tip rüzgârlar, kara ve denizlerin mevsimlere göre farklı ısınma özelliklerinden doğar. Geniş bir kara parçası olan Asya Kıtası, onun güney ve güneydoğusunda yer alan Hint Okyanusu ile Büyük Okyanus bu tip termik basınç sistemlerinin gelişmesine en uygun bölgelerdir. Burada görülen mevsimlik rüzgârlara muson adı verilmektedir. Muson rüzgârları, Güney ve Güneydoğu Asya kıyıları, Avustralya kıyıları ve Afrika'nın Gine Körfezi kıyılarında görülür.

a. Yaz Musonları

Yaz aylarında Asya Kıtası, Hint Okyanusundan daha çok ve çabuk ısınır. Kıta üzerinde termik kökenli alçak basınç alanı oluşur. Hint Okyanusu ise kıtaya göre daha serin olduğu için termik yüksek basınç alanıdır. Bu nedenle denizden karaya doğru, nemli yaz musonları eser. Bunlar kıyılarda bol yağış bırakırlar.

 ****Muson rüzgârlarının etkili olduğu bu bölgeler Dünya’nın en yağışlı yerleridir.

b. Kış Musonları

Kış aylarında Asya Kıtası, Hint Okyanusu’ndan daha çok ve çabuk soğur. Kıta üzerinde termik kökenli yüksek basınç alanı oluşur. Hint Okyanusu ise kıtaya göre daha ılık olduğu için termik alçak basınç alanıdır. Bu nedenle karadan denize doğru serin, yer yer soğuk ve kuru kış musonları eser.

Kış musonları kara kaynaklı oldukları için soğuk ve kurudurlar. Bu nedenle başlangıçta yağış getirmezler. Ancak, denizler üzerinden geçtikten sonra bir karaya varırlarsa yamaç yağışlarına yol açarlar.

3. Yerel Rüzgârlar

a. Meltemler

ETKİNLİK SAYFA 72 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Deniz Meltemi

Aşağıdaki cümlelerde verilen boşluklara doğru kelimeleri yerleştiriniz. Bu bilgilere göre yandaki şekli tamamlayınız.

Gündüz karalar denizlere göre ERKEN ısınmaktadır. Bu nedenle karalar ALÇAK basınç alanı olurken denizler YÜKSEK basınç alanı olmaktadır. Bu nedenle rüzgâr DENİZDEN KARAYA doğru eser. Buna DENİZ MELTEMİ denir.

Kara Meltemi

Yanda kara melteminin oluşumuna ait şekil verilmiştir. Bu şekilden yararlanarak kara melteminin oluşumunu aşağıdaki boşluğa yazınız.

Gece, karalar denizlere göre daha çabuk ve çok soğur. Bu nedenle, karalar üzerinde termik yüksek basınç alanı, denizler üzerinde ise termik alçak basınç alanı oluşur. Bu nedenle rüzgâr karadan denize doğru eser. Buna KARA MELTEMİ denir.

ETKİNLİK SAYFA 73 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Vadi Meltemi

Gündüz, dağlar vadilere göre hızlı ısındığı için dağlar alçak, vadiler yüksek basınç alanına dönüşür. Bu durum rüzgârın vadiden dağa doğru esmesine sebep olur. Buna VADİ MELTEMİ denir.

Dağ Meltemi

Vadiler gündüz almış oldukları ısıyı nemden dolayı gece korurlar. Böylece vadiler alçak basınç, dağlar yüksek basınç alanı olur. Rüzgâr da buna bağlı olarak dağdan vadiye doğru eser. Buna DAĞ MELTEMİ denir.

Yukarıdaki vadi meltemi çiziminden de yararlanarak dağ melteminin esme durumunu yandaki kutucuğa çiziniz.

b. Sıcak Yerel Rüzgârlar

Etkiledikleri alanlarda sıcaklığı yükselten rüzgârlardır.

1.Fön Rüzgârları:

Dağın bir yamacından yükselen nemli hava her 100 m’de ortalama 0,6 ºC sıcaklık kaybeder. Yamacın yüksek kısmında içindeki nemin önemli bir kısmını yağış olarak bırakan nemli hava, kuru havaya dönüşür. Dağın diğer yamacında alçalan kuru hava her 100 m’de ortalama 1 ºC sıcaklık kazanır. Böylece dağın iki yamacı arasında önemli bir sıcaklık farkı oluşur. Bu farkı doğuran rüzgar fohn (fön) rüzgârı olarak adlandırılır. Bu rüzgârlar İsviçre Alplerinde en tipik şekliyle görülür. Ülkemizde ise Karadeniz ve Akdeniz kıyıları boyunca uzanan sıradağlarda rastlanır. Fön rüzgârları kış mevsiminde karların erken erimesine ve çığ olaylarına neden olur. Yaz mevsiminde ise ürünlerin erken olgunlaşmasını sağlar, havayı aşırı derecede kuruttuğu için bazen bitkilere zarar verir. Fön rüzgârlarının insan sağlığına da olumsuz etkisi vardır.

ETKİNLİK SAYFA 74 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıda yerel rüzgârların özellikleri verilmiştir. Bu özelliklerden ve aşağıdaki haritadan yararlanarak bulmacayı çözünüz. (Bulmacayı çözerken verilen rakamlardan başlayıp beyaz kutucukları kullanınız.)

2.Sirocco,Büyük Sahra'dan Kuzey Afrika ve İtalya kıyılarına doğru esen sıcak ve kuru rüzgârlardır.

Akdeniz üzerinden geçerken nem yüklendikleri için İtalya kıyılarına yağış bırakırlar. Kıyıya yağış bırakıp içerilere sokulunca tekrar nem bakımından fakirleşirler.

3.Hamsin,Büyük Sahra'dan Mısır ve Libya kıyılarına doğru esen sıcak, kuru ve toz yüklü tipik çöl rüzgârlarıdır.

c. Soğuk Yerel Rüzgârlar

Genellikle kış aylarında etkili rüzgârlardır. Dağlık alanlardan ve soğuk enlemlerden ılık kıyılara doğru eserler.

4.Mistral, Fransa'nın iç kesimlerinden Rhone (Ron) Vadisi'ni izleyerek Akdeniz kıyılarına doğru

kışın esen soğuk rüzgârlardır.

5.Bora, Balkanlardan Adriyatik kıyılarına esen soğuk rüzgârlardır.

6.Krivetz, Romanya'nın iç kesimlerinden Karadeniz kıyılarına doğru esen soğuk rüzgârlardır.

Akdeniz çevresinde etkili olan soğuk yerel rüzgârlar
karayel, poyraz, bora ve mistraldir.
•Sirokko : Cezayir, Tunus, İspanya ve İtalya’da
•Hamsin : Mısır ve Libya’da
•Samyeli (Samum) : G.doğu Anadolu’da
•Lodos : Ülkemizde güneybatıdan eser.nemlidir.(Anadolu’da kışın soğuk, kuru)
•Kıble : Ülkemizde Güneyden esen sıcak rüzgarlardır.

4. Tropikal Rüzgârlar

Sıcak kuşakta daha çok okyanuslar üzerinde oluşan rüzgârlardır. Belli yollardan karalara da sokulurlar. Hızları oldukça fazladır (Saatte 300-500 km). Etkili oldukları yerlerde büyük zararlara neden olurlar. Bu rüzgârların yerel isimleri vardır. Asya denizlerinde ve Avustralya’nın Büyük Okyanus kıyılarında typhoon (tayfun), Hint Okyanusu’nda Cyclone (Sayklon), Meksika Körfezi kıyıları ile Antil Adaları’nda hurricane (hariken) denilmektedir. Tropikal rüzgârlara benzeyen, ancak daha dar alanlarda etkili olan rüzgârlara ise tornado (hortum) adı verilir.