İKLİMİN TEMEL ELEMANI: SICAKLIK

İKLİM ELEMANLARI
İklimi oluşturan hava etkenlerine iklim elemanları adı verilir. İklimi elemanları üç başlık altında toplanabilir. Bunlar;
A.Sıcaklık,
B.Basınç ve rüzgârlar,
C.Nemlilik ve yağıştır.

İKLİMİN TEMEL ELEMANI: SICAKLIK

İKLİMİN TEMEL ELEMANI: SICAKLIK KONUYA BAŞLARKEN SAYFA 52 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

1.Aşağıdaki fotoğrafları harita üzerinde ait olabilecekleri ülkelerle eşleştiriniz.

2.Haritada yer alan ülkeleri sıcaklık kuşaklarına göre gruplandırınız. Bu gruplandırmada hangi faktörler etkili olurdu?

ETKİNLİK SAYFA 53 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Yaz tatilinde on beş günlük bir seyahate çıktığınızı düşününüz. Seyahatiniz İstanbul'dan başlayıp Kisumu’da bitecektir. Bu gezide uğrayacağınız kentler İstanbul, Erzurum, Kaşgar, Yakutsk, Tokyo, Sydney ve Kisumu’dur. Bu kentlerin coğrafi konumlarını göz önünde bulundurarak tabloda görülen sıcaklık farklarının neden ortaya çıktığını ve bu sıcaklıkların insanların yaşamı üzerinde ne gibi olumlu ve olumsuz etkilerinin olabileceği ile ilgili bir rapor hazırlayınız. Bu raporu ürün dosyanıza koyunuz.

Isı ve Sıcaklık Aynı mıdır?

Atmosferde gerçekleşen hava olaylarını güneşten gelen enerji belirler. Güneşten gelen enerji sıcaklığı etkiler. Sıcaklık ise; diğer iklim elemanlarının (basınç, rüzgarlar, nemlilik ve yağış) oluşumunu ve dağılışını kontrol eder.

Sıcaklık konusu işlenirken ısı kavramı karşımıza çıkar. Isı ile sıcaklık, çoğu zaman aynı anlamda kullanılan, ancak birbirinden farklı olan kavramlardır.

Isı, bütün cisimlerde mevcut olan potansiyel enerjiyi ifade eder. Sıcaklık ise bu enerjinin dışa yansımasıdır. Sıcaklık, termometreyle ölçülür ve derece celcius (derece selsius: °C) olarak ifade edilir. Dünya ve güneş sistemindeki diğer gök cisimlerinin sıcaklık ve ışık kaynağı Güneş’tir. Dünya, Güneş’ten aldığı enerjiyle ısınır, fakat bu enerjinin tamamını kullanmaz; alınan enerjinin önemli bir kısmı kaybolur.

Yerküre’nin şekline ve yerel şartlara bağlı olarak sıcaklık her yerde aynı değildir. Bu nedenle farklı sıcaklık değerleri ve sıcaklık kuşakları oluşur.

ETKİNLİK SAYFA 54 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıdaki şekle bakarak Güneş'ten gelen enerjinin ne kadarının Dünya'yı ısıttığını söyleyiniz...

Güneş’ten gelen enerjinin miktarı, atmosferin dış sınırında 1 cm2 ’lik yüzeye, 1 dakikada, 2 kaloridir. Buna solar konstant (Güneş sabitesi) denir. Ancak Güneş’ten atmosfere gelen bu enerjinin tamamı yeryüzüne ulaşmaz ve atmosferi ısıtmaz.

1. % 25’i atmosferin etkisiyle ve bulutlara çarparak uzaya geri yansır.

2. % 25’i atmosferde dağılmaya uğrar (difüzyon). Atmosferin mavi görünmesini ve gölge yerlerin aydınlanmasını sağlar. Bu ışınların % 9’u uzaya geri yansır, % 16’sı da yeri dolaylı olarak ısıtır.

3. % 15’i atmosfer ve bulutlar tarafından emilir (absorbsiyon).

4. % 8’i yere çarpınca uzaya yansır.

SONUÇ: % 27’si doğrudan yere ulaşır ve yeri ısıtır.

Görüldüğü gibi Güneş’ten gelen enerjinin % 25’i atmosferin üst yüzeyi ve bulutlara çarparak, % 8’i de yerden yansıyarak, atmosferde herhangi bir etkide bulunmadan, doğrudan uzaya geri döner. Yansıyan bu ışınlara albedo adı verilir.

Atmosferde dağılan (difüzyon) % 25 oranındaki ışınların % 9’luk kısmı dolaylı olarak uzaya geri döner. Geri kalan % 16’lık kısım ise yere dolaylı olarak ulaşarak, ısıtır. Ayrıca yer, atmosferden % 4 oranında uzun dalgalı ışınlar da alır.

Böylece yere doğrudan ve dolaylı ulaşan enerji miktarı: 27+16+4=47 olur. Bu enerjinin % 8’i yine doğrudan doğruya uzaya geri döner. Geri kalan enerji (% 39) atmosferi uzun dalgalı ışıma, buharlaşma ve dokunmayla ısıtır.

Buna göre atmosferin yerden ısındığı enerji miktarı, atmosfer tarafından tutularak (absorbsiyon) ısıtan % 15’lik enerjiden daha fazla olmaktadır. İşte atmosferin alt katmanlarının daha sıcak olmasının nedenlerinden biri budur.

YERYÜZÜNDE SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Yeryüzünün her yerinde farklı sıcaklık değerlerinin oluşmasının nedenlerini hiç düşündünüz mü? Kutuplar neden çok soğukken Ekvator bölgesi çok sıcaktır? İşte her olayın bir veya birden çok nedeni olduğu gibi yeryüzünde farklı sıcaklık değerlerinin oluşmasının da nedenleri vardır. Şimdi bunları görelim.

İklim elemanlarının en önemlisi olan sıcaklık, diğer iklim elemanları temelden etkilemektedir. Örneğin yağışın oluşabilmesi için yeryüzündeki suların buharlaşıp yükselmesi ve yoğunlaşması, sıcaklığa bağlıdır.

Basınç ve rüzgarlar da sıcaklığın kontrolü altındadır. Havanın ısınıp yükselmesiyle alçak basınç alanları; soğuyup alçalmasıyla da yüksek basınç alanları oluşur. Oluşan iki farklı basınç merkezi arasındaki hava akımı da rüzgarı oluşturur.Yerin ve atmosferin ısısının kaynağı güneştir.Güneşten gelen ışınlar yerden yansıyarak yerden başlayarak yukarıya doğru atmosferi ısıtır.

***Atmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için alt katları sıcak üst katları soğuktur.Yükseldikçe sıcaklık her 200 metrede 1 derece azalır.

Hava olaylarının oluştuğu ortam atmosferdir. Bu ortamın harekete geçmesini sağlayan temel güç ise sıcaklıktır.En önemli iklim elemanıdır. Diğer iklim olaylarının da oluşmasında sıcaklık etkilidir.

SICAKLIĞIN DAĞILIŞINI ETKİ EDEN FAKTÖRLER

1)Güneş Işınlarının Geliş Açısı
a)Dünyanın Şekli( Enlem etkisi )
b)Dünya’nın Yıllık Hareketi Ve Eksen Eğikliği (Mevsimlerin etkisi)

c)Dünya’nın Günlük Hareketleri
d)Bakı ve Eğim
2)Güneşlenme Süresi
3)Yükselti

4)Kara ve Denizlerin Etkisi
5)Nem

6)Okyanus Akıntıları

7)Rüzgarlar
8)Bitki Örtüsü

1. Güneş Işınlarının Geliş Açısı: Daha önceki konularda öğrendiğiniz gibi yeryüzünde sıcaklığın temel kaynağı Güneş’tir. Güneş ışınları bir yere ne kadar dik açıyla düşerse sıcaklık o kadar yüksek, ne kadar dar açıyla düşerse sıcaklık o kadar düşük olur.

Güneş ışınlarının yere düşme açısı, çeşitli faktörlere bağlı olarak değişir. Bu faktörler;

a)Dünyanın Şekli( Enlem etkisi )
b)Dünya’nın Yıllık Hareketi Ve Eksen Eğikliği (Mevsimlerin etkisi)

c)Dünya’nın Günlük Hareketleri
d)Bakı ve Eğim

a. Dünyanın Şekli - Yerküre’nin Şekli ( Enlem etkisi ): Yerküre’nin şekli, yeryüzünün her noktasının aynı miktarda ısınmasına engel olur.  Ekvator’dan kutuplara doğru, güneş ışınlarının yere düşme açısı küçülür.

Yerküre’nin şekli küresel olduğu için, güneş ışınları, Ekvator ve çevresine daha dik açıyla gelir. Buna enlem etkisi de denir.

Güneş ışınlarının geliş açısı enleme göre değişir.Ekvator çevresine dik ve dike yakın açıyla, kutuplar çevresine eğik açıyla gelir. Bu nedenle ekvatordan kutuplara doğru sıcaklık azalır.

ETKİNLİK SAYFA 55 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

1. Haritada verilen sıcaklık değerlerinin hangi faktörlere bağlı olarak değişiklik gösterdiğini söyleyiniz.

Enlem, deniz akıntıları, yükselti, Kara ve deniz dağılışı.

2. Enlem, karasallık, denizellik, yükselti, akıntı ve diğer faktörlerin etkili olduğu yerlere örnekler veriniz.

Akdeniz kıyılarının Karadeniz kıyılarından daha sıcak olması( Enlem)

Uludağ’ın yüksek kısımlarının Bursa merkezden daha soğuk olması ( Yükselti) 

Ülkemizde denizden uzak iç kısımlarda yıllık sıcaklıkların kıyılardan az olması. (Kara ve Deniz Dağılışı)

Toros dağlarında güneye bakan yamaçların kuzey yamaçlardan daha sıcak olması.( bakı)

Avrupa’nın batı kıyılarının aynı enlemde Kanada kıyılarından daha sıcak olması ( Okyanus akıntıları)

3. Kendi yaşadığınız alanda sıcaklık üzerinde etkili olan faktörleri tahmin etmeye çalışınız.

Güneşe Bağlı Faktörler (Dünya’nın Yörüngesinin Etkisi, Güneş Etkisi)

Dünyanın Şekli( enlem etkisi )

Dünya’nın Günlük Hareketleri

Dünya’nın Yıllık Hareketi Ve Eksen Eğikliği (Mevsimlerin etkisi)

Yer şekillerinin etkisi

Yükselti etkisi

Dağ doğrultusunun (vadi ve ovaların uzanışı) etkisi

Çanak alanların etkisi

Atmosfer’in Nem Derecesi

Kara ve Denizlerin Etkisi

Bakı Ve Eğim

Rüzgarın Etkisi

Bitki Örtüsünün Etkisi

  

b. Yerin Eksen Eğikliği ve Yıllık Hareketi (Mevsimler)

Dünya Güneş etrafında dönerken sıcaklık değerlerinde nasıl bir değişim olur?

Önceki konularda anlatıldığı gibi Dünya, Güneş etrafında dönerken eksen eğikliği nedeniyle güneş ışınlarının yere düşme açısı yıl içerisinde değişir. Bu durum sıcaklığın yıl içerisinde farklılık göstermesine neden olur.

Eksen eğikliği Kuzey ve Güney Yarım kürelerde, aynı anda farklı sıcaklık değerlerinin oluşmasına ve farklı mevsimlerin yaşanmasına yol açar.

Yer ekseninin sağa doğru 23 derece 27 dakika eğik olması Dünya’nın Güneş’e karşı konumunun değişmesine neden olur.Bu nedenle Güneş ışınları 21 Haziran’da K.Y.K , 21 Aralık’ ta G.Y.K dik düşer.Dolayısıyla yarım kürelerde farklı mevsimler ve farklı sıcaklıklar görülür.Ayrıca sıcaklık gecikmesinden dolayı K.Y.K’da en sıcak aylar karalarda Temmuz Ağustos,denizlerde eylüldür. G.Y.K’ den sıcak aylar karalarda Ocak ve Şubat’tır,Denizlerde mart ayıdır.

ETKİNLİK SAYFA 56 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Tuğba, yurt dışında yaşayan arkadaşı Zeynep Sena ile İnternet ortamında sohbet ederken aralarında şu diyalog geçmiştir:

Tuğba: Türkiye’ye ne zaman geleceksin?

Zeynep Sena: Kar yağışı nedeniyle bir haftadır uçak seferleri iptal ediliyor. Havalar düzelince gele-ceğim.

Tuğba: Gerçekten mi? Çok ilginç. Burada insanlar denize giriyor. Sıcaklığın 30 - 35 oC olduğu günler oluyor. Sıcaktan bunaldık.

Yukarıdaki diyalogdan yola çıkarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1.Aynı zamanda farklı iklim koşullarının yaşanmasının nedenlerini bulmaya çalışınız.

Dünyanın eksen eğikliği nedeniyle yarım kürelerin farklı zamanlarda farklı ısınmalarından dolayı mevsim farkı yaşanır.

2.Bu iki ortamın Dünya’nın nereleri olabileceğini tartışınız.

Birincisi Türkiye olan Kuzey yarımküre iken İkincisi yani kışı yaşayan güney yarım kürede, özelliklede orta veya yüksek enlemlerde bir ülkede olabilir. ( Afrika’ nın Güneyi, Güney Amerika veya Avustralya olabilir.)

c. Dünya’nın Günlük Hareketi

Dünya’nın günlük hareketine bağlı olarak güneş ışınlarının bir yere düşme açısı gün içerisinde değişir. Buna bağlı olarak gün içindeki sıcaklık değerleri değişmektedir.

Dünya kendi ekseni etrafında dönerken gece ve gündüzler oluşur. Gündüz ısınan yeryüzü, gece ise ısı kaybeder. Güneş ışınları sabah vakti dar açıyla geldiğinden ısıtma gücü azdır, öğlene doğru ışınların geldiği açı giderek dikleştiği için ısıtma gücü artar, akşama doğru bu açı giderek tekrar daralır ve ısıtma gücü azalır. Bu durum, gün içinde sıcaklığın farklılaşmasına neden olur.

Ancak en yüksek sıcaklık Güneş ışınlarının en dik geldiği 12’de ölçülmez.En yüksek sıcaklık enerji birikiminin en yüksek olduğu öğleden sonra (13 – 14) ölçülür.En düşük sıcaklıkta sıcaklık kaybının en fazla olduğu an ise Güneş’in doğuş anıdır. (05-06).Çünkü gün boyunca ısınan yeryüzü gece boyunca sıcaklık kaybeder.

d. Bakı ve Eğim

Herhangi bir yerin Güneş’e göre konumuna bakı denir. Bakının sıcaklık üzerinde önemli bir etkisi vardır.

Güneş’e dönük yerler, güneş ışınlarını daha büyük açıyla alır.

ETKİNLİK SAYFA 57 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

1. Yandaki resimde yer alan evin cepheleri harflerle belirtilmiştir. Buna göre en sıcak cepheyi gösteren harfi daire içine alınız.

A HARFİNİN OLDUĞU YER GÜNEŞ IŞINLARINI DOĞRUDAN VE DAHA DİK ALDIĞI İÇİN DAHA SICAKTIR.

2. Okulunuzda ya da evinizde bir termometre alarak Güneş’i fazla ve az gören veya hiç görmeyen odaların sıcaklıklarını ölçerek karşılaştırınız. Buna göre bakının doğal ve beşerî ortamlardaki değişiklikler üzerindeki etkileri hakkında neler söyleyebilirsiniz?

Siz de kendi yaşadığınız yer için yandaki gibi tablo oluşturunuz.

Eğimin fazla olduğu yerler Güneş ışınlarını daha dik alırken eğimin az olduğu yerler Güneş ışınlarını daha eğik alır. Böylelikle eğimin fazla olduğu yerler fazla ısınırken, eğimin az olduğu yerler az ısınır.

Yer şekillerinin sahip olduğu eğim şartları bakıyı belirler. Yamaçların eğiminden dolayı Güneş’e göre konumuna bakı denir. Bakının sıcaklık üzerinde önemli bir etkisi vardır. Dağların Güneş’e dönük yamaçları, güneş ışınlarını daha büyük açıyla alır. Ayrıca bu yamaçlarda güneşlenme süresi daha uzun olur. Sabah vaktinde dağların doğu tarafı batı tarafından, akşam dağların batı tarafı doğu tarafından daha sıcak olur. Bakı etkisi, yerleşmeler ve ekonomik faaliyetler üzerinde etki yapar.Güneş’e dönük olan yamaçlar daha çok ısınır.

Güneşe dönük yamaçlarda;

1.Güneşlenme süresi daha uzun

2.Sıcaklık daha fazla

3.Aynı tür bitkilerin olgunlaşma süresi daha kısa

4.Ormanın (ağacın) yetişme sınırı daha yüksek

5.Karların erime süresi daha erkendir.

6.Daima (toktoğan) kar sınırı yüksektir

2.Güneşlenme Süresi

Güneşlenme süresi, bir yerin gün içinde Güneş’i gördüğü süreyi ifade eder. Atmosfer de enerji birikimine neden olduğundan sıcaklık üzerinde önemli bir etkiye sahiptir. Güneşlenme süresi uzadıkça atmosferde ısı birikimi olacağından sıcaklık değerleri yükselir.

Kutup bölgelerinde 6 ay Güneş batmadığı hâlde sıcaklık değerleri neden düşüktür?

3.Yükselti

Sıcaklığın dağılışında yükseltilerin önemi büyüktür. Yeryüzünden yükseğe çıkıldıkça her 100 metrede hava sıcaklığına yaklaşık 0,5° C düşer .Atmosfer yerden yansıyan ışınlarla ısındığı için alt katları sıcak, üst katları soğuktur.Çünkü yükseldikçe nem ve yoğunluk azalmaktadır.Ayrıca yüksek yerler alçak yerlere oranla gündüz daha fazla ısınır.

YÜKSELTİ ARTTIKÇA	NEDEN
Sıcaklık azalır.	Troposfer yerden ışıma yoluyla ısındığı için
Yerçekimi azalır	Yerin merkezinden uzaklaştığı için
Atmosfer kalınlığı ve yoğunluğu azalır.	Gazlar yerçekiminin etkisi ile zeminden toplanır
Nem azalır.	Nem ağır olduğu için zeminde toplanır
Basınç azalır.	Atmosfer kalınlığı ve yoğunluğu azaldığı için
Mekanik çözülme artar.	Sıcaklık farkı arttığı için
Sıcaklık farkı artar. Bitki türü azalır.	Gazların yoğunluğu ve nem azaldığı için Sıcaklık ve nem oranın azalması

Yeryüzünde   yükseltiye bağlı olarak farklı sıcaklık değerleri görülür. Sıcaklığın yükseldiği yaz mevsiminde insanlar neden yaylalara çıkarlar?

ETKİNLİK SAYFA 57 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıdaki soruları tablo ve haritaya bakarak cevaplayınız.

1.Tumaco kenti ile Pasto kenti hemen hemen aynı enlem üzerindedir. Bu kentlerin sıcaklık değerlerinin farklı olmasının sebepleri nelerdir?

Pasto kentinin diğer kentten 2350 m yükseklik farkı vardır. Ayrıca iki kentten Tumaco deniz kıyısında ve  deniz etkisindedir.

2.Yükseklik arttıkça sıcaklığın kaç derece ve nasıl değiştiğini bulunuz.

Sıcaklık, her 100 m’ de yaklaşık 0,5°C azalır. Tumaco’ nun indirgenmiş sıcaklıkları

2300 m’ de                 X°C azalır.  ( En yüksek sıcaklık için)

X=2300 m x 0,5 / 100 = 11, 5 °C’dir. İndirgenmiş Sıcaklık = Gerçek Sıcaklık + Sıcaklık Farkı

İndirgenmiş Sıcaklık = 17 + 11,5 = 28,5 °C

2300 m’ de                 X°C azalır.  ( En düşük sıcaklık için)

X=2300 m x 0,5 / 100 = 11, 5 °C’dir. İndirgenmiş Sıcaklık = Gerçek Sıcaklık + Sıcaklık Farkı

İndirgenmiş Sıcaklık = 10 + 11,5 = 21,5 °C

4.Kara ve Denizlerin Dağılışı

Birbirinden farklı ortamlar olan kara ve denizlerin ısınmaları da farklıdır. Örneğin su bir kalori (cal) enerji alırsa sıcaklığı 1 derece artar. Bir taş türü olan granit bir kalori enerji alırsa sıcaklığı 5 derece artar. Bu nedenle karalar çabuk ısınır, çabuk soğur. Denizler enerjiyi uzun zaman diliminde alarak hapseder ve geç ısınır ancak ısı kaybı da yavaş yavaş olur bu nedenle geç soğurlar.Karalar denizlere göre daha çabuk ve daha çok ısınırlar ve soğurlar.Denizler ise geç ısınıp geç soğurlar.Bundan dolayı karalarda yazın sıcaklık çok yüksek, kışında çok düşüktür.
Bu durumun nedenleri; kara ve denizin özgül ısı farklılığı,karaların sabit denizlerin hareketli olmaları,kara ve deniz üzerindeki nemin farklı olması ve ışınların karalarda 1 metreye,denizlerde 200 metreye kadar ulaşmasıdır.
Kara ve denizlerin farklı ısınmasının sonuçları:
Denizler geç ısınıp geç soğur,karalar erken ısınıp erken soğur.Bu yüzden karalarda sıcaklık +70, -70 arasında oynarken, denizlerde2,+34 arasında oynar
Karalarda en soğuk ay Ocak iken denizlerde Şubat ayıdır.Karalarda en sıcak ay Temmuz-Ağustos iken denizlerde eylül ayıdır.
Kara ve deniz meltemleri meydana gelir.
Denizler karalara göre kışın ılık,yazın serin olduğundan denizlerden gelen rüzgarlar kışın ılık yazın serindir.
Kuzey yarımküre Güney yarımküreden –2 derece daha sıcaktır.
Kuzey yarımküre’deki sıcak kuşak Güney yarımküreden daha geniştir.Bir bölgenin denize yakın ya da uzak olması (deniz etkisinden faydalanma oranı) iklimini etkiler.Denizler geç ısınıp geç soğur. Çünkü, ısı iletkenlikleri zayıftır. Böylece deniz etkisi altında bulunan (denize yakın) yerlerde de hava geç ısınıp, geç soğur. Bir başka etkisi ise denizden esen rüzgarların kışın ılıtıcı, yazın serinletici etki yapmasıdır.Ilıman şartlar etkili olur. Oysa deniz etkisinden uzak yerlerde hava çabuk ısınır. Çabuk soğur. Çünkü havadaki (atmosferdeki) nem oranı (atmosfer yoğunluğu) düşüktür.
Denizellik ve Karasallığı Belirleyen Özellikler
1.Hava çabuk ısınıp, çabuk soğuyorsa karasal, geç ısınıp geç soğuyorsa denizel iklim şartları etkilidir.
2.Kış erken geliyor uzun sürüyorsa karasal, geç gelip kısa sürüyorsa denizellik etkilidir.
3.Yaz ve kış arasındaki sıcaklık farkı fazlaysa karasal, azsa denizellik etkilidir.
(Karasal ve denizel ortamlar arasında sıcaklık farkı yazın en az, kışın en fazladır.)
4.Yıllık sıcaklık farkı fazlaysa karasal, azsa denizeldir.
5.Atmosferdeki nem oranı fazla ise denizel, az ise karasaldır.
6.Yıl içindeki yağışlar yaz ve ilkbaharda toplanıyorsa karasaldır.
7.Yıllık ortalama yağış 500 mm kadarsa karasal, 500 mm fazla ise denizeldir.
8.Bitki örtüsünce zengin ise denizel, fakirse karasaldır.
9.Bitkiler geniş yapraklı ve her mevsim yeşil kalabiliyorsa denizel, iğne yapraklı ve bodur ise karasal’dır.
10.Sıcaklık eksi değerlere iniyorsa karasal, eksi değerlere inmiyorsa denizeldir.

*** DENİZ KIYILARINDA KARA İÇLERİNE DOĞRU GİDİLDİKÇE;

SICAKLIK AZALIR,

YAĞIŞ AZALIR,

KAR YAĞIŞLARI ARTAR,

DON OLAYLARI ARTAR,

KARIN YERDE KALMA SÜRESİ ARTAR,

BULUTLUK VE NEMLİLİK AZALIR,

BİTKİ ÖRTÜSÜ FAKİRLEŞİR,

GÜNLÜK VE MEVSİMLİK SICAKLIK FARKLARI ARTAR.

ETKİNLİK SAYFA 58 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Yandaki şekle bakarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1.Sıcaklığın değişiminde hangi faktörler etkili olmuştur?

Kara ile denizin farklı ısınma özelliği etkili olmuştur.

2.Gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı değişiminde karaların nasıl bir etkisi vardır?

Karalar gündüz çabuk ısınır ve daha sıcak olur. Gece ise kara almış oluğu ısıyı daha çabuk verdiği için çabuk soğur.

3.Gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkının değişiminde deniz ve okyanusların nasıl bir etkisi vardır?

Denizler daha geç ısınır. Aldığı ısıyı da daha geç vermesinden dolayı daha geç soğur.

4.Sıcaklığın değişimi rüzgârın esiş yönlerinde nasıl bir etki yapar?

Gece soğuk olan karada ağırlaşan hava çökerek yüksek basınç oluşturur. Daha geç soğuyan deniz üzerinde hava sıcak ve basınç düşüktür. Gündüz ise kara sıcak basınç düşük, deniz geç ısındığı için soğuk ve basınç yüksektir. Buna bağlı olarak oluşan rüzgâr gündüz denizden karaya, gece ise karadan denize doğru eser.

5.Nem:

Yaz aylarında deniz kıyısı ve yakın bölgelerde sıcaklıklar çok bunaltıcı olurken aynı sıcaklık yüksek ve denizden uzak bölgelerde daha az bunaltıcıdır. Bu durumun nedeni nedir? Sınıfça tartışınız.

Atmosferdeki nem, sıcaklığı dengeleyici bir özelliğe sahiptir; aşırı ısınma ve soğumayı önler, günlük ve yıllık sıcaklık farkını azaltır. Güneş ışınlarının dik veya dike yakın açılarla düştüğü Ekvator ve çevresinin Dünya’nın en sıcak yeri olması gerekir. Ancak nem miktarının fazla olması bu durumu engellemiştir. Dünya’da sıcaklığın en yüksek değerlere ulaştığı yerler, nem miktarının oldukça düşük olduğu dönenceler civarındaki çöllerdir.

Atmosfer içerisinde nem miktarının normal düzeyde olduğu yerlerde hava kışın fazla soğumaz, yazın ise aşırı ısınmaz. Nem dengeleyici bir faktördür.
Havadaki nem ısınmayı ve soğumayı azaltır. Günlük sıcaklık farkının fazla olmasının önler.Nemin fazla olduğu bölgelerde ısınma ve soğuma yavaş, az olduğu bölgelerde hızlı olarak gerçekleşir.Kışın bulutsuz günlerde hava çok soğuk olur.
–Bulutlu günlerde sıcaklık farkları azalır.
–Nemli hava, kuru havaya göre geç ısınır ve geç soğur.

6. Okyanus Akıntıları:

Yeryüzünde sıcaklığın dağılışı üzerinde okyanus akıntılarının önemli bir etkisi vardır. Okyanus akıntıları, denizlerde sıcaklığın Ekvator’dan kutuplara doğru düzenli bir biçimde azalmasını engeller. İngiltere 50° - 57° kuzey enlemleri üzerinde bulunduğundan çok soğuk olması gerekirken kıyısından geçen Gulf stream (golfstrim) sıcak su akıntısı nedeniyle çevresine göre sıcak ve nemli bir iklime sahiptir. İngiltere ile aynı enlemlerde olan Kanada'nın doğu kıyılarının ise Labrador soğuk su akıntısı nedeniyle soğuk bir iklimi vardır.

Okyanuslarda sürekli rüzgârlar etkisiyle sürüklenen yüzey suları, deniz akıntılarını oluşturur. Bu akıntılar geldikleri bölgenin sıcaklığına gittikleri alanlara taşırlar. Kutuplardan Ekvator’a doğru olan akıntılar soğuk, Ekvator’dan kutuplara doğru olan akıntılar ise sıcaktır. Ekvator’dan kutuplara giden akıntılar sıcaklığı arttırırken,kutuplardan gelenler sıcaklığı azaltırlar.Akıntılar sayesinde kıtaların 50,70 derece enlemleri arasındaki batı kıyıları doğu kıyılarından sıcaktır.Akıntılar sıcaklık kuşaklarının genişliğini etkilediği için sıcaklık kuşaklarının genişliği enleme uymaz.
Termik Ekvatorun yer Ekvator’undan sapmalar göstermesinin nedenlerinden biri okyanus akıntılarıdır.
Sıcak su akıntıları: Soğuk su akıntıları:
–Gulfstream            –Labrador
–Alaska                    –Kaliforniya
–Brezilya                 –Humbolt
–Kuroşivo                –Benguela
-Madagaskar            –Oyoşivo

ETKİNLİK SAYFA 59 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıdaki haritada gördüğünüz gibi Güney Afrika Cumhuriyeti’nin Durban kenti ile Avustralya’nın Perth kenti 30° paralel üzerinde ve deniz kenarındadır. Fakat Durban’ın sıcaklık ortalaması daha yüksektir. Bu durumun nedeni ne olabilir? Tartışınız.

Güney Afrika Cumhuriyeti’nin Durban kenti kıyısından geçen MADAGASKAR sıcak okyanus akıntısı nedeniyle çevresine göre sıcak ve nemli bir iklime sahiptir. Avustralya’nın Perth kenti kıyısından geçen BATI AVUSTRALYA soğuk Okyanus akıntısı nedeniyle sıcaklık ortalaması daha düşüktür.

7. Rüzgârlar:

Rüzgârlar yeryüzünde sıcaklık dağılışı üzerinde doğrudan etkilidir. Geldikleri bölgelerin sıcaklık, nem vb. özelliklerini estikleri bölgelere taşırlar.

ETKİNLİK SAYFA 59 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Yarım küreleri ve esiş yönlerini göz önüne alarak rüzgârların sıcaklığa etkilerini şekil üzerindeki boşluklara yazınız.

KUTUPLARDAN EKVATORA DOĞRU ESEN RÜZGARLAR SICAKLIĞI DÜŞÜRÜR, EKVATORDAN KUTUPLARA DOĞRU ESEN RÜZGARLAR SICAKLIĞI ARTTIRIR.

Enlem faktöründen dolayı K.Y.K’ de güneyden esen, G.Y.K’ de ise kuzeyden esen rüzgarlar hava sıcaklığını yükseltir.Denizden karaya esen rüzgarlar ise yazın serinletici,kışın ılıtıcı rol oynar.

8. Bitki Örtüsü:

ETKİNLİK SAYFA 60 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıdaki fotoğraflarda görülen doğal ortamlardan hangisinde gece ve gündüz sıcaklık farkı daha fazladır? Nedenlerini belirtiniz.

BİTKİ ÖRTÜSÜNÜN OLMADIĞI YERDE gece ve gündüz sıcaklık farkı daha fazladır.

Bitki örtüsünün sıcaklık üzerinde dengeleyici etkisi vardır. Bitki örtüsü, geceleri aşırı soğumayı, gündüzleri de aşırı ısınmayı önler. Bu nedenle gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı ormanlık alanlarda az iken bitki örtüsünden yoksun olan alanlarda fazladır.

Bitki örtüsünün sıcaklık üzerinde dengeleyici etkisi vardır. Bitki örtüsü, geceleri aşırı soğumayı, gündüzleri de aşırı ısınmayı önler. Bu nedenle gece ve gündüz arasındaki sıcaklık farkı ormanlık alanlarda az iken bitki örtüsünden yoksun olan alanlarda fazladır. Bitki örtüsünün olmadığı çıplak alanlarda karasal etkiler ortaya çıkar.

Ormanlar yazın serin,kışın ılık olur.Ormanlar gündüz serin,gece ılık olur.Çünkü orman toprağın nemini korur.Böylece ormanlık alanlarda günlük sıcaklık farkı az,çıplak alanlarda ise çok olur.

Dünya’da Sıcaklığın Coğrafi Dağılışı

Yeryüzünde sıcaklığın farklı bir dağılış gösterdiğini öğrendiniz. Bu dağılış eş sıcaklık eğrileriyle (izoterm) oluşturulan haritalarla gösterilebilir.

İzoterm haritaları, gerçek izoterm haritaları ve indirgenmiş izoterm haritaları olmak üzere ikiye ayrılır. Yeryüzünde ölçülen sıcaklık değerleri ile hazırlanan haritalara gerçek sıcaklık haritaları denir. Her yerin deniz seviyesinde olduğu kabul edilerek oluşturulan sıcaklık haritalarına ise indirgenmiş izoterm haritası denir. İndirgenmiş sıcaklık şu şekilde hesaplanır: Deniz seviyesinden 1000 m yüksekte olan bir merkezin sıcaklığı 5 0C ölçülmüştür. Buna göre indirgenmiş sıcaklık;

1000x0,5 =5 100

5+5   = 10 0C

İndirgenmiş sıcaklık ile gerçek sıcaklık arasındaki fark, o yerin yükseltisini de verir.

DERS DIŞI ETKİNLİK SAYFA 60 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıdaki haritadan yararlanarak sıcaklık değerleri verilen bölgenin izoterm haritasını çiziniz. (5.0, 5.5, 6.0 gibi sıcaklık değerlerini dikkate alınız).

Yıllık Ortalama sıcaklık Dağılışı

ETKİNLİK SAYFA 61 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıdaki haritayı inceleyerek soruları cevaplayınız.

1.Sıcaklık değerleri nereden nereye doğru artıp azalmaktadır? Bu durumun nedenleri nelerdir?

Ekvator’dan kutuplara doğru sıcaklık azalır. Bu durumun nedeni Dünya'nın şeklidir.

2.En yüksek ve en düşük sıcaklık değerleri nerelerde görülmektedir? Bu durumun nedenleri nelerdir?

Yeryüzünün en sıcak yerleri dönenceler çevresindeki karalardır.Bu durumun nedeni Dünya'nın şekli (enlem etkisi) , Dünya'nın Günlük Hareketi ve Dünya'nın Eksen Eğikliği ve yıllık hareketidir.

Yeryüzünün en soğuk yerleri kutup bölgelerinde ve özellikle karaların üzerindedir.Bu durumun nedeni Dünya'nın şekli (enlem etkisi) ve karasallıktır.

Aşağıdaki tablolarda yeryüzünde ölçülmüş en yüksek ve en düşük sıcaklık değerleri görülmektedir.

En Yüksek Sıcaklık58 °C, El Azizia Libya, 13 Eylül 1922

En Düşük Sıcaklık-89,2 °C, Vostok-

Antarktika, 21 Temmuz 1983

En Yüksek Yıllık Ortalama Sıcaklık34,4 °C, Dallo-Etiyopya

En Düşük Yıllık Ortalama Sıcaklık-56,7 °C, Plateau-Antarktika

En Yüksek Sıcaklık48,8 °C Mardin-Kocatepe 14 Ağustos 1993

En Düşük Sıcaklık-46,4 °C Van-Çaldıran 9 Ocak 1990

En Yüksek Yıllık Ortalama Sıcaklık21,3 °C Hatay -İskenderun 1962

En Düşük Yıllık Ortalama Sıcaklık1,8 °C Kars-Sarıkamış 1972

ETKİNLİK SAYFA 62 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Dünya temmuz ve ocak ayı ortalama sıcaklık dağılışı haritalarından yararlanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız.

1.Yerküre üzerinde en sıcak yerler nerelerdir ve bunun nedenleri nelerdir?

Kuzey Yarım Küre’de Ocak Ayında Yüksek sıcaklıklar Ekvator ile Yengeç Dönencesi arasında, denizler üzerinde görülür.

Güney Yarım Küre’de Ocak Ayı: En yüksek sıcaklıklar Güney Afrika’da Kalahari Çölü’nde, Güney Amerika’da Patagonya Çölü’nde ve Kuzey Avustralya’da görülür.

Kuzey Yarım Küre’de Temmuz Ayı en sıcak yerler, 15. ve 40. paraleller arasındaki karalar üzerindedir.

Güney Yarım Küre’de Temmuz Ayı sıcaklıkları az olup en yüksek sıcaklıklar ekvatora yakın yerlerindedir.

2.İzoterm eğrilerinin uzanışı hangi yarım kürede nasıl bir farklılık göstermektedir?

Güney Yarım Küre’de izotermlerin gidişi daha düzenlidir. Çünkü bu yarım kürede karalar daha az yer kaplar ve denizler çok yer tutar deniz etkisi ile sıcaklık daha düzenli dağılış gösterir. Kuzey Yarım Küre’de Ocak Ayında İzoterm eğrileri karalar üzerinde güneye, denizler üzerinde kuzeye doğru sapma gösterir. Bu durum, karaların denizlerden daha soğuk olduğunun kanıtıdır. Temmuz Ayı Sıcaklık Dağılışı Kuzey Yarım Küre’de izotermlerin gidişi enlemlere uyum sağlamaz. Çünkü bu yarım kürede karalar geniş yer kaplar.

3.Bu farklılıkların nedenleri nelerdir?

Gerek sıcaklık dağılışında gereksese de izotermlerin uzanışlarında farklılığın temel nedeni iki yarım kürede kara ve deniz dağılışının farklı olmasıdır. Ayrıca izotermlerin paralellere göre sapma göstermesinde başka bir neden de Okyanus akıntıları, izotermlerin enlemlerden sapmasına neden olur.

ETKİNLİK SAYFA 63 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Yandaki grafikte Halifax, Brest, Ulanbatur şehirlerine ait sıcaklık değerleri verilmiştir.

1.Atlasınızdan bu kentlerin yerlerini bulunuz.

Halifax( Kanada- doğu kıyısı), Brest(Fransa batı kıyısı) ,Ulanbator ( Moğolistan)

2.Bu üç kentin sıcaklık değerlerini karşılaştırarak aralarındaki farklılıkların nedenlerini açıklayınız.

Brest şehri sıcaklık değerleri yüksek olan bir şehir. Ayrıca kışları da ılık geçmektedir. Buranın bu şekilde olmasında deniz kıyısında olması ayrıca Golf –Stream sıcak su akıntısının etkisi nedeniyledir.

Halifax ise Brest göre aynı enlemlerde olmasına rağmen ve deniz kıyısında olmasına rağmen Brest şehrine göre daha az sıcaktır. Kışları da ayrıca çok daha soğuktur. Bunun nedeni ise Labrador soğuk su akıntısıdır.

Ulanbator bu şehirlerle yaklaşık aynı enlemlerdedir. Fakat burada yıllık sıcaklık farkları çok fazladır. Yani yazın daha sıcak, kışın ise çok daha soğuktur. Bu da buranın havadaki nem miktarının düşük olmasını gösterir. Bu kent denizden uzaktır. Kara içindedir. Ayrıca yükseltisi oldukça fazladır.( Yaklaşık 2000 m.)

ETKİNLİK SAYFA 63 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıdaki kentlerin ortalama sıcaklık değerlerini hesaplayarak sıcaklık grafiklerini çiziniz ve yorumlayınız.

ETKİNLİK SAYFA 63 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI

Aşağıdaki kavram haritasında yer alan boşlukları uygun kelimelerle doldurunuz.

SICAKLIĞIN DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER

SICAKLIK ETMENLERİ

1)Güneşe Bağlı Faktörler (Dünya’nın Yörüngesinin Etkisi, Güneş Etkisi)

2)Dünyanın Şekli( enlem etkisi )

3)Dünya’nın Günlük Hareketleri

4)Dünya’nın Yıllık Hareketi Ve Eksen Eğikliği (Mevsimlerin etkisi)

5)Yer şekillerinin etkisi

a)Yükselti etkisi

b)Dağ doğrultusunun (vadi ve ovaların uzanışı) etkisi

c)Çanak alanların etkisi

6)Atmosfer’in Nem Derecesi

7)Kara ve Denizlerin Etkisi

8)Bakı Ve Eğim

9)Okyanus Akıntıları

10)Rüzgarın Etkisi

11)Bitki Örtüsünün Etkisi

Dünya Yıllık İzoterm Haritası İncelendiğinde Şu Sonuçlar Çıkar;
a)Ekvator’dan kutuplara doğru sıcaklık azalır. Fakat yeryüzünün en sıcak yerleri
Ekvator değil dönenceler çevresindeki karalardır.
b)Aşırı soğuklar, kutup bölgelerinde ve özellikle karaların üzerindedir.
c)Kuzey Yarım Küre’de karalar daha çok yer tuttuğu için sıcaklık değerleri, Güney
Yarım Küre’den fazladır.
d)Kuzey Yarım Küre’de yüksek enlemlerde sıcak su akıntıları nedeniyle karaların batı kesimleri, doğu kesimlerinden daha sıcaktır.

e)Yeryüzünde sıcak, ılıman ve soğuk kuşakların oluştuğu görülür.
f)K.Y.K’de sıcaklık daha yüksektir(karalar daha fazla olduğu için) İzoterm eğrileri G.Y.K’de paralellere uygunluk gösterir(denizler daha fazla)
g)Termik ekvator daha çok K.Y.K’den geçer.Çünkü kuzeyde karalar,güneyde denizler çoktur.Termik Ekvator en sıcak noktaları birleştiren çizgidir.

h) Termik Ekvator ortalama 8° kuzeye kaymıştır. Nedeni, kuzeyde karaların fazla olması ve sıcak okyanus akıntılarının etkisidir.

I)Kuzey Yarım Küre’deki sıcaklık farkları Güney Yarım Küre’den daha fazladır. Sebebi, kara - deniz dağılışıdır.

Dünya Ocak İzoterm Haritası:
a)Ocak ayında yeryüzünün en soğuk alanları kış mevsiminde bulunan Kuzey Yarım Küre’dedir. En sıcak bölgeler yaz mevsiminde bulunan Güney Yarım Küre’dedir.
b)İzoterm eğrileri Kuzey Yarım Küre’de karalar üzerinde güneye, okyanuslar ve denizler üzerinde kuzeye doğru sarkar. Güney Yarım Küre’de ise bu durumun tam tersi gözlenir. Bu olayın temel nedeni karalar ve denizlerin ısınma ve soğuma özelliklerinin birbirinden farklı oluşudur. Ayrıca okyanuslardaki sıcak su akıntılarının da bu olaylara etkisi vardır.
c)Ocak ayında Kuzey Yarım Küre’de en soğuk bölgeler Kanada, Gröland ve Sibirya’nın kuzey kesimleridir. Bu alanlarda sıcaklık ortalaması -40° C’un altında seyretmektedir
d)K.Y.K’de denizler karalardan daha sıcaktır.

Dünya Temmuz İzoterm Haritası:
Dünya’nın temmuz ayı ortalama izoterm haritası incelendiğinde şunlar görülür.
a)Temmuz ayında Kuzey Yarım Küre yaz mevsimini yaşadığı için en sıcak alanlar buradadır.
b)Kuzey Amerika’nın orta kesimleri, Afrika’nın kuzeyi ile Asya’nın batı ve orta kesimleri en sıcak bölgelerdir.
c)Kuzey Yarım Küre’de karaların iç kısımları aynı enlemdeki okyanuslardan ve kıyılardan daha sıcaktır. Bu durum, karalarla denizler arasındaki ısınma ve soğuma farklılığından kaynaklanır.
d)Güney Yarım Küre kış mevsimini yaşar. Kış sıcaklıkları Kuzey Yarım Küre’den daha yüksektir. Bu durumun nedeni Güney Yarım Küre’de okyanusların karalardan daha fazla alan kaplamasıdır.

e)İzotermlerin uzanışı paralellerin uzanışına daha çok uymaktadır.G.Y.K’de bu durum daha belirgindir.
f)Termik ekvatorun tamamı K.Y.K’dedir.K.Y.K’de izoterm eğrileri karalar üzerinde kuzeye denizler üzerinde güneye doğru uzanır(kara ve denizlerin farklı ısınması).