AĞIR AMA HİSSETMEDİĞİMİZ YÜK: BASINÇ KONUYA BAŞLARKEN SAYFA 64 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
1.Yükseklere çıktıkça kulaklarımız neden tıkanır?
2.İstanbul'dan Erzurum'a maça giden bir futbol takımının oyuncuları basınç değişiminden nasıl etkilenir?
Beş ton civarında bir ağırlığı kaldırabilir misiniz? Hadi bu fazla oldu diyelim peki bir ton ağırlığı kaldırabilir misiniz? Vücudunuza şu an 10-15 ton civarında bir ağırlık uygulandığı söylense ne dersiniz? Evet, yanlış duymadınız; atmosferi oluşturan gazlar vücudunuzun 1 cm² sine yaklaşık 1033 g ağırlık uygulamaktadır. Bu; yetişkin bir insan vücuduna yaklaşık 14 ton ağırlığın yüklenmesi anlamına gelir. Peki, biz insanlar bu ağırlığı nasıl taşıyoruz? Aynı şekilde vücudumuzdan da dış ortama doğru kan basıncı uygulanmaktadır. Yani atmosfer basıncı ile kan basıncı birbirini dengelemektedir. O hâlde basınç nedir, birlikte öğrenelim.
Atmosferin çeşitli gazlardan oluştuğunu ve her madde gibi gazların da bir ağırlığının olduğunu öğrenmiştiniz. Bu gazların özellikleri birbirinden farklıdır. Gazlar, yer çekiminin de etkisiyle yere bir ağırlık uygular. İşte bu olaya atmosfer basıncı diyoruz.
BİLGİ NOTU
Toriçelli Deneyi
İtalyan bilim adamı Toriçelli, 100 cm uzunluğunda bir ucu kapalı cam boru alıp içini tamamen cıva ile doldurdu. Cıva dolu cam boruyu ters çevirerek içerisinde cıva bulunan kaba koydu. Borudaki cıvanın bir kısmının cıva kabına boşaldığını, daha sonra cıvanın sabitlendiğini gördü.
Toriçelli bu deneyi 45º enleminde, deniz kıyısında ve sıcaklığın 0 °C olduğu bir günde yapmıştır. Bu ölçüm sonucunda 760 mm yük-sekliğindeki cıvanın 1 cm²lik yere uyguladığı ağırlık 1033 g’dır. Bu değer, 1013 milibar (mb) veya hektopaskal (hPa) olarak ifade edilir.
BASINÇ VE BASINCI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
Bütün cisimler gibi, havanında bir ağırlığı vardır. Atmosferi oluşturan gazların bu ağırlığı yeryüzünde basınç olarak hissedilir. Dünya’nın her yerinde hava basıncı aynı değildir. Basıncı Etkileyen Faktörler;
a)Yükselti,
b) Yerçekimi - Enlem,
c) Sıcaklık,
d)Dinamik etkenlere bağlı olarak değişir.
a)Yükselti: Atmosfer içerisinde yer alan farklı özellikteki gazlar, yerçekimi nedeniyle ağır olanları altta, hafif olanları ise üstte olmak üzere sıralanır. Bu nedenle atmosferin yoğunluğu ve ağırlığı alt kısımlarda daha fazla, üst kısımlarda daha azdır.Yükseldikçe havanın kalınlığı ve yoğun gazların miktarı azaldığı için basınç azalır. ( 10,5 metrede 1 mm düşer )
b) Yerçekimi - Enlemin etkisi: Kutuplar Dünya’nın merkezine daha yakın iken Ekvator daha uzaktır.Bu nedenle yerçekimi kuvveti Ekvator’dan kutuplara doğru gittikçe artar. Yerçekimindeki bu değişikliğe bağlı olarak hava basıncı da enlemlere göre değişiklik gösterir.
c)Sıcaklık etkisi: Isınan hava genleşir. Genleşen hava hafifler ve yükselir. Böylece hava kütlelerinin yoğunluğu ve ağırlığı azaldığı için alçak basınç alanı oluşur. Soğuyan hava sıkışarak, ağırlaşır. Ağırlaşan hava yer çekimi etkisiyle aşağıya doğru çöker. Böylece hava kütlelerinin yoğunluğu ve ağırlığı arttığı için yüksek basınç alanı oluşur. Ekvator yıl boyunca sıcak olduğu için sürekli olarak termik alçak basınç alanıdır. Kutuplar ise yıl boyunca soğuk olduğu için sürekli olarak termik yüksek basınç alanıdır.
d)Dinamik etkenler: Dünya’nın kendi ekseni çevresinde dönüşü sonucunda rüzgârların yönlerinde sapmalar olur. Sapmalar sonucu hava kütleleri 30° enlemlerinde yoğunlaşarak alçalır ve bir yüksek basınç alanı, 60° enlemlerinde ise seyrelerek yükselir ve bir alçak basınç alanı oluşturur.
Hava basıncı ilk kez 1643 yılında Toriçelli Mercury tarafından cıvalı barometre ile ölçülmüştür. Standart hava basıncı 45° enlemlerinde, deniz seviyesinde (0 metre) ve 15 °C sıcaklıkta 1 cm2′ye etki eden havanın basıncıdır. Standart hava basıncı 1 cm çapındaki cam tüp içerisindeki civanın 760 mm (76 cm) yükselmesidir (1 cm3 cıva 13.6 gr ağırlığında olduğuna göre 76 cm3 civa x 1.6 = 1033.6 gr’dır). Diğer bir ifade ile standart hava basıncı 1 cm2′ lik yüzeye 1033,6 gr ağırlık yapmaktadır. Hava basıncı, daha sonraki yıllarda CGS (santimetre/gram/saniye) ölçü sisteminin kuvvet birimi olan din kullanılarak milibar (mb) olarak ölçülmeye başlanmıştır. Bu ölçüye göre standart hava basıncı 1013 mb kuvvettir (760 mm cıva sütunu = 1033,6 gr cıva ağırlığına o da eşittir 1013 mb kuvvete). Ancak bir yerin alçak basınç alanı mı yoksa yüksek basınç alanımı olduğunu belirlemek için o yerin ve çevresindeki alanların basınç değerlerine bakılır. Örneğin bulunduğumuz yerde basınç 850 mb, başka bir alanda 700 mb ise bulunduğumuz yer yüksek basınç (antisiklon), diğer alan ise alçak basınç (siklon)merkezidir. Basıncın dünya üzerinde dağılışını gösterebilmek için eş basınç eğrileri (izobar) yöntemi geliştirilmiştir. Eş basınç en eğrileri ile çizilen haritalara izobar haritaları adı verilir.
ETKİNLİK SAYFA 64 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
Çevresine göre yüksek değerlere sahip olan basınç alanlarına yüksek basınç alanı, çevresine göre alçak değerlere sahip olan basınç alanlarına ise alçak basınç alanı denir. Buna göre;
1.En yüksek basınç değerine sahip olan nokta hangi harfle gösterilmiştir?
D HARFİYLE
2.En düşük basınç değerine sahip olan nokta hangi harfle gösterilmiştir?
A HARFİYLE
3.Basınç değerlerini büyükten küçüğe doğru sıralayınız.
D- C - B- A
ETKİNLİK SAYFA 65 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
Aşağıdaki ifadelere göre şekillerin hangi yarım küreye ait olduğunu ve ne tür basınç alanlarını gösterdiğini tespit edip boşluklara yazınız.
1.Yüksek basınç alanlarında alçalıcı hava hareketi görülür. Havanın hareketi merkezden çevreye doğrudur.
2.Alçak basınç alanlarında yükselici hava hareketi gözlenir. Hava çevreden merkeze doğru hareket eder.
3.Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketinden dolayı rüzgârlar, Kuzey Yarım Küre’de hareket yönünün sağına, Güney Yarım Küre’de ise soluna doğru sapar.
Oluşumlarına Göre Basınçlar
| Termik Basınçlar (0-90)
| Dinamik Basınçlar (30-60)
|
BASINÇ ALANLARININ ÖZELLİKLERİ
Hava hareketi her zaman YB’dan AB’a doğrudur.
ALÇAK BASINÇ
- Yükselici hava hareketi vardır.
- Hava hareketi çevreden merkeze doğrudur.
- Yıllık yağışı fazla olan yerlerdir.
- Gökyüzü kapalı-bulutlu.
- Yerin ısı kaybı azdır. Sıcaklık farkı az.
- Bitki örtüsü gürdür.
YÜKSEK BASINÇ
- Alçalıcı hava hareketi vardır.
- Hava hareketi merkezden çevreye doğrudur.
- En az yağışlı yerlerdir.
- Gök yüzü açık.
- Yerin ısı kaybı fazla. Sıcaklık farkı fazladır.
- Bitki örtüsü cılızdır.
Dünya’nın Her Yerinde Basınç Aynı mıdır?
ETKİNLİK SAYFA 65 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
Sıcaklık, yükselti, Dünya’nın günlük hareketi ve yer çekimi basıncı ve basıncın dağılışını etkileyen faktörlerdir. Ekvator’dan kutuplara doğru giden bir gözlemci, basınçla ilgili olarak aşağıdaki notları tutmuştur. Bu notlara bakarak basınç dağılışında etkili olan yukarıdaki faktörlerden uygun olanı yazınız.
1.Sıcaklık
Ekvator çevresinde hava sıcak olduğu için gaz molekülleri seyreliyor, hafifliyor ve yükseliyor. Bu nedenle basınç değerleri düşüktür.
2.Dünya’nın günlük hareketi
30 enleminde hava sıcak olmasına rağmen hava parselleri alçalıyor ve dinamik yüksek basınç alanı oluşturuyor.
3.Yükselti
Uludağ’da hava soğuk olmasına rağmen basınç değeri deniz kıyısına göre daha düşük çıktı. Bunun nedeni gazların yoğunluğunun azalması olarak açıklanabilir.
4.Yer çekimi
Kutup çevresinde basınç değerleri yüksektir.
Sürekli Basınç Kuşakları
ETKİNLİK SAYFA 66 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
Aşağıdaki haritada sürekli basınç merkezleri farklı renklerle verilmiştir. Aşağıdaki bilgilerden yararlanarak basınç merkezlerinin isimlerini harita üzerine yazınız.
Dünya sürekli basınç dağılış haritası
Termik ( Isıl ) Alçak Basınç Kuşağı 0°
Ekvator ve çevresi, güneş ışınlarını dik ve dike yakın açılarla aldığından yıl boyunca sıcaktır. Isınan havanın genleşip yükselmesine bağlı olarak sürekli termik alçak basınç kuşağı oluşmuştur.
Termik Yüksek Basınç Kuşağı 90°
Kutuplar çevresi, güneş ışınlarını dar açılarla aldığından buralarda sürekli soğuk hava etkilidir. Soğuyan havanın ağırlaşarak alçalması nedeniyle buralarda sürekli termik yüksek basınç kuşağı oluşmuştur.
Dinamik Yüksek Basınç Merkezi 30°
Dünya'nın kendi ekseni etrafındaki dönüşünün rüzgârlar üzerinde meydana getirdiği sapma etkisiyle 30° enlemleri çevresinde oluşan basınç merkezidir. Bu merkez Kuzey Yarım Küre’de yaz aylarında kuzeye, kış aylarında güneye doğru genişler. Alçalıcı hava hareketlerine bağlı olarak havanın ısınması ve nem miktarının düşmesi nedeniyle 30° enlemleri çevresindeki karalar üzerinde çöller oluşur.
Dinamik Alçak Basınç Merkezi 30°
60° enlemlerinde kutup rüzgârları ve batı rüzgârları karşılaşır. Karşılaşan bu rüzgârlar Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki dönüşü nedeniyle birbirlerini yukarıya doğru iterler. Bu hava kütlelerinin yükselmesi ile geride alçak basınç alanı oluşur.
ETKİNLİK SAYFA 67 LİSE COĞRAFYA 9.SINIF KİTABI
Basınç dağılışı, aynı basınç değerine sahip noktaların birleştirilmesiyle elde edilen eş basınç eğrileriyle (izobar) çizilmiş haritalarla gösterilir. Basınçla ilgili öğrendiğiniz bilgiler ışığında aşağıdaki izobar haritalarından yararlanarak soruların cevaplarını defterinize yazınız.
1. Harita
1.Haritada gösterilen AB ve YB harfleri ne anlama gelmektedir?
AB alçak basınç, YB yüksek basınç anlamına gelir.
2.Hangi yarım kürede, hangi mevsim yaşanmaktadır? Neden böyle bir sonuca vardınız?
KYK’ de yaz, GYK’ de kış mevsimi yaşanmaktadır. Çünkü yazın karalarda AB, denizlerde YB alanları oluşur.
3.En yüksek ve en düşük basınç değerleri nerelerde görülmektedir? Neden?
En yüksek değerler denizler üzerinde, en düşük değerler karalar üzerindedir.
2. Harita
1.Hangi yarım kürede hangi mevsim yaşanmaktadır? Neden böyle bir sonuca vardınız?
KYK de kış, GYK de yaz mevsimi yaşanmaktadır. Karalar ve denizlerin farklı ısınma özelliğine bağlı olarak ortaya çıkan basınç merkezleri bu sonucu vermektedir.
2.En yüksek ve en düşük basınç değerleri nerelerde görülmektedir? Neden?
En yüksek değerler karalar, en düşük değerler denizler üzerindedir. Nedeni; Karalar ve denizlerin farklı ısınma özelliğidir.
3.Basınç eğrileri neden Güney Yarım Küre’de daha düzgün uzanış göstermektedir?
GYK de denizlerin daha fazla olması bu sonucu doğurur.
Yorumlar
Yorum Gönder